शङ्खधर, नेपालसंवत् व उकिया छ्यला – छगू टिप्पण

काशीनाथ तमोट

१॰ शङ्खधर

१॰१ शंखधरयात भाषा वंशावली 'महाजन' धयातःगु दु । महाजन धैगु साहु खः । साहु लिच्छविकालय् प्रचलित 'सार्थवाह' (तापाल‌य्‌ बनय्‌ज्या याइम्ह नायः) पाखें ब्वलंगु खः । शंखधर लिच्छविकालया छम्ह सार्थवाह खः । सार्थवाह प्रभुसंघं शसं ४०२ (ई॰ ४८०)स ग्वलय् प्रभुकेश्वर शिवलिङ्ग स्वन । सार्थवाह गुहमित्रं तेवहालय् शसं ४०२ (ई॰ ४८०) स हे इन्द्रनाम सूर्य मूर्ति स्वन । शंखधरं धाःसा अबलेया जुजु राघवदेवया उजं कयाः नेपालमण्डलया अबलेया राजधानी ग्वल–नरःया जनताया त्यासा पुलाबियाः पशुपतियात देछानाः न्हूगु संवत् स्वन । थ्व खँ सँदेय्‌या तन्जूर ग्रन्थय् च्वयातःगु भिक्षु गेल्सान पाल्से (श्रीसेन)या चय्‌म्ह सिद्धतय् जीवनकाल च्वखँय् लिउने नेपाल (बाल्पोइ–युल Bal po'i yul)य् ऋणमोचन (बुलोन्–खोर्–नाम्स Bul lon khor mnams) याःगु २५१/२९१ दँ थ्यंबले च्वयागु खः धाःगुलिं सीदत ।

१॰२ शंखधरया खास नां 'पशुपतिदेश'य् च्वंम्ह शिवभक्‍त्त कृष्णदेवं थः काय् गङ्गाधरयात च्वयाब्यूगु वासिष्ठ–लैङ्ग–उपपुराणय् वल । उकी च्वःगु मिति बियातल –'सम्वत् शङ्कुदत्तके सप्तशते षट्षट्यधिके' (शङ्कुदत्त संवत् न्हय्‌सलय् खुइखु इलय्) । शङ्कुदत्त खास नां खनि ।

१॰३ शङ्कुदत्त नांया 'दत्त' खग्वलं व छम्ह वैश्य धैगु सीदत । संस्कृतय् धापु दु – शर्मा देवश्च विप्रस्य/वर्मा त्राता च भूभुजः । भूतिर्दत्तश्च वैशस्य/दास शूद्रस्य कारयेत् ।

१॰४ शङ्कुदत्तया 'शङ्कु' ब्वलनाः ख्वप जेलत्वाःया नेसं ८२७या अभिलेखय् 'शङ्ख्वा संवत्' खनेदत । पूरा नां मेकथं ब्वलंगु श्रीपति भट्टया ज्योतिष ग्रन्थ रत्नमालाया टीका उत्पल भट्टं च्वःगुली 'श्रीशंखधराब्दे' (श्री शंखधर संवतय्) ८३०स खनेदत । नेसं ८६४या जातकपरिपाटिप्रबन्धय् 'नेपालिके शंखधराब्द संवत्' च्वयातल । शंखधरया मेगु नां शङ्ख्वापाखें भाषावंशावली साख्वा व साख्वाल ब्वलंगु खनेदत । शङ्कुदत्तया विकसित नां शङ्खधर नेसं ८३० निसें अभिलेखय् निरन्तर छ्यलावयाच्वंगु दु ।

२॰ नेपालसंवत्

२॰१ अयनांशया खँ मदुगु नेपालमण्डलय् च्वःगु ब्रिटीश म्युजियमय् थ्यंगु नेसं ४७६स ल्ह्यःगु सुमतितन्त्रय् कलि (२०००), नन्द (८००), चन्द्रगुप्त (१३२), शुद्रक (२४७), शक (४९८) संवत् धुंकाः 'मानदेवाब्‍द' ३०४ दँ न्ह्याइ धयातःगु दु । उकिं थ्व अयनांश गणना दुगु मुञ्जालया लघुमानसकरण (नेसं ४२) स्वयां न्ह्यो नेसं शुरु जुइ धुंकाः च्वःगु खनेदत । नां मकासे राष्ट्रिय अभिलेखालय (लगत १–१६४७)या लङ्कावतार ('लङ्का थ्यंगु' वासः) चिकित्सा ग्रन्थय् दक्वसिबय् न्हापां 'सम्वत् २०(+)८ कार्तिककृष्णदिवाष्टम्याम्' छ्यलातःगु दु । कलकत्ताया छम्ह ब्यक्तिया संकलनय् दुगु नेसं १४८ या अष्टसाहस्रिका प्रज्ञापारमिताय् दक्वसिबय् न्हापां 'नेपालवत्सर' नां खनेदत ।

२॰२ मध्यकालय् चीन, भोट, नेपालया नेपालमण्डल, खसदेश (खसान), तिरहुत व भारतया काशी, कूचविहार, तेलङ्ग, उत्कल, गुजरात, कमता आदि ब्यागलं ब्यागलं देश खः । नेपालमण्डलं (मध्यमाञ्चल पहाडी प्रदेशं) पिने नेपालसंवत् छ्यलधाःसा व अन्तर्राष्ट्रिय प्रयोग जुल ।

दक्वसिबय् न्हापां नेपालमण्डलं पिने नेपालसंवत् काशी, वाराणशी (उत्तरप्रदेश, भारत) पद्‍मनाभ उपाध्यायं च्वःगु प्रेतकर्ममहार्णव (पद्मनाभसंग्रह)य् छ्यल । उगु नागरीलिपिया सफू भक्तपुर (ख्वप)या सुं (अमुक) भारोया खः व थौंकन्हय् राष्ट्रिय अभिलेखालय (३–३६०)स दु । "नयपालदेशीयाभिलिख्यमान सम्वत् ३६६" व नेपाःया अबलेया जुजु अभय मल्लया नां न्ह्यथनातःगु दु । नेसंयात "नेपालदेशया च्वय्‌गु याःगु संवत्" धयातल ।

थ्वयांलि खसदेशय् सेञ्जापुरी जुजु पृथ्वी मल्लं सःता वंम्ह बौद्ध आचार्य राजब्रह्मश्रीया लँक्यनाय् देवनागरी लिपिं प्रभुनाभं ल्ह्यःगु शतसाहस्रिका प्रज्ञापारमिताय् छ्यल । थ्व जुजु पृथ्वी मल्लया नजरानां शाक्यभिक्षु–वज्राचार्य राजब्रह्मश्रीं ब्यागलं च्वकाः नेसं ४७८स इतुंबहालय् छाःगु खः । उकी नेपालभाषां "कृतसंवच्छल मसियाव नेपालसंवच्छलन पिकास्यं तया जुरो " धयातःगु दु ।

काशी व खसदेशय् धुंकाः चीनया मिङ वंशी बादशाह तायि मिङं नेपालमण्डल भ्वँतया शक्तिशाली महाथ शक्तिसिंहरामया नामय् संस्कृतं रञ्जनालिपिं छ्वयाहःगु परवाना पती " महाचीनाब्द" धकाः नेसं ५३५ आषाढ शुक्ल दशमी (युङलो १४, महिना ५, जेन–जू=जून १६, १४१५) छ्यलातःगु दु ।

थ्वयांलिउ भूटानया क्वसं लाःगु कूचविहार (पश्चिम बङ्गाल, भारत)या जुजु प्राणनारायणं थःगु लुँया मुद्राय् "शाके ७५३" धकाः नेपालसंवत् दक्वसिवय् न्हापां मुद्रा (ध्यबा)य् छ्यल । नेपालमण्डल–कूचविहारया इहिपाया स्वापूया लुमंति चिं थुगु मुद्रा पिकाःम्ह जुजु प्रताप मल्लया ससः दाजु खः ।

थ्व सकसिनं स्यूगु हे खँ खः । शाह जुजु प्रतापसिंह व सँदेय्‌या धर्मशासक ग्यालछाप रिंपोछे लामाया दथुइ जूगु धर्मपत्र (सन्धिपत्र) नेसं ८९५ जक छ्यलाः नेपालभार्षा जूगु खः ।

३॰ ब्यबहारय् छ्यला

३॰१ इतिहास-शिरोमणि बाबुराम आचार्यं ई॰ १९६५ पाखे प्रस्ताव याःथें सरकारयात अन्तर्राष्ट्रिय संवत् छ्‍यय्‌के बीत दबाब बीगु । सरकारं कामकाजया निंतिं अन्तर्राष्ट्रिय संवत् छ्यल धाःसा नेपालय् छ्यलीगु दक्व जातजातिया संवत् समान स्तरया जुइ । थःथःगु संवत् (नेसं, विसं, लसं, ल्होसार) छ्यलावं वनेगु, उकी मध्ये सांस्कृतिक राष्ट्रिय संवत् नेपालसंवत्‌यात नालाः चान्द्रमान संवत् छ्यलेगु ।

३॰२ महिनाया नां द्विभाषी पर्याय संस्कृत–नेपालभाषा नितां छ्यलेगु, गथे–कार्तिक/कछला, मार्ग/थिंला, पौष/पोहेला, माघ/सिला, फाल्गुण/चिल्ला, चैत्र/चौला, वैशाख/बछला, ज्येष्ठ/तछला, आषाढ/दिल्ला, श्रावण/गुंला, भाद्र/यंला व आश्विन/कौला । अथेहे पक्ष–शुक्ल/थ्व, कृष्ण/गा, छ्यलेगु । थ्व सर्वसाधारणयात सुसूचित याय्‌त नेसं–विसं/विसं–नेसं रुपान्तर तालिका ब्यापक रुपं प्रचार याय्‌गु ।

३॰३ अन्तर्राष्ट्रिय संवत् अप्पो बैज्ञानिक जूगु व ऋतुनाप ज्वःलाःगुलिं छ्यलेमाःगु खः । नेपाल सरकारं विसं २०२२/२३ आर्थिक वर्षया शुरु ई॰ १९६५ जुलाइ १६ निसें पुलांगु माना–पाथी, पाउ–सेर, इञ्च–फीट, आदिया थासय् मेट्रिक प्रणाली छ्यल । रोमया पोप ग्रेगोरीं (१३ म्ह्म्ह) ई॰ १५८२ अक्टोबर ५ यात १५ दय्‌काः क्याथोलिक धर्मय् छ्यःगु ईश्वीसंवत् बेलायती सरकारं १७० दँ लिपा ई॰ १७५२स जक छ्यल । आः विश्व न्यंक छ्यल । भारत, चीनं न्हापा हे छ्यले धुंकल, आ नेपालं छ्यले ल्यं दनि ।